Na podstawie polskich przepisów stwierdzić można, iż oddalenie wniosku o ogłoszenie upadłości konsumenckiej przez polski sąd upadłościowy będzie skutkować powagą rzeczy osądzonej, wobec czego ponowne złożenie wniosku o takim samym zakresie przedmiotowym i podmiotowym do polskiego sądu, skutkować będzie odrzuceniem wniosku, bo sprawa została już raz rozstrzygnięta. Zastosowanie powyższej zasady nie jest jednak tak oczywiste, gdy chodzi o skutki takiego postanowienia w innych państwach Unii Europejskiej. Postaramy się tę kwestię przybliżyć w ramach niniejszego opracowania.
Odpowiedzi na powyższą kwestię należy poszukać w Rozporządzeniu RADY (WE) NR 1346/2000 z dnia 29 maja 2000 r. w sprawie postępowania upadłościowego, które znajduje zastosowanie do wszystkich postępowań upadłościowych, niezależnie od tego czy dłużnik jest osobą fizyczną, czy też osobą prawną, przedsiębiorcą czy osobą niewykopującą działalności gospodarczej. Dokonując analizy przepisów Rozporządzenia zauważyć można, że regulacje mogą na pierwszy rzut oka sugerować, iż wystąpienie powyższej sytuacji – tj. oddalenie wniosku o ogłoszenie upadłości w Polsce – stanowić będzie przeszkodę do złożenia skutecznego wniosku o ogłoszenie upadłości w innym państwie członkowskim, a to dlatego, że Rozporządzenie przewidziało instytucję automatycznego uznania orzeczeń dotyczących wszczęcia, prowadzenia oraz ukończenia postępowania upadłościowego – pkt 22 preambuły Rozporządzenia oraz ściśle z nią związaną zasadę pierwszeństwa. Jak wynika z przytoczonego punktu preambuły, „automatyczne uznanie powinno oznaczać, że skutki wynikające z postępowania na podstawie prawa Państwa wszczęcia postępowania rozciągają się na wszystkie Państwa Członkowskie” […] „orzeczenie sądu, który jako pierwszy wszczął postępowanie powinno zostać uznane w pozostałych Państwach Członkowskich bez możliwości badania orzeczenia przez te Państwa Członkowskie”. Dalsza realizacja tego postanowienia z preambuły wynika z art. 16, zgodnie z którym wszczęcie postępowania upadłościowego przez sąd Państwa Członkowskiego właściwy zgodnie z art. 3, podlega uznaniu we wszystkich pozostałych Państwach Członkowskich z chwilą, gdy orzeczenia stanie się skuteczne w Państwie wszczęcia postępowania. Ponadto jak wynika z art. 25 rozporządzenia „Orzeczenia dotyczące prowadzenia i ukończenia postępowania upadłościowego wydane przez sąd, którego orzeczenie o wszczęciu postępowania podlega uznaniu na podstawie art. 16, jak również zatwierdzony przez taki sąd układ również podlegają uznaniu bez dalszych formalności”.
Co istotne i na co należy zwrócić uwagę, to, że przepisy powyższe w sposób spójny posługują się pojęciem „wszczęcia postępowania upadłościowego”, które to ma węższe znaczenie, niż pojęcie „postępowania upadłościowego” w rozumieniu przepisów polskich. Nie obejmuje ono postępowania od chwili samego złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości do chwili wydania postanowienia o wszczęciu (lub odmowie wszczęcia) postępowania upadłościowego. Zgodnie z definicja zawartą w Rozporządzeniu (art. 2) przez postępowanie upadłościowe należy rozumieć postępowania zbiorowe określone w art. 1 ust. 1 Rozporządzenia, których wykaz został określony w załączniku A do Rozporządzenia. Przytoczony wyżej art. 1 ust. 1 Rozporządzenia mówi o postępowaniu przewidującym niewypłacalność dłużnika, które obejmuje całkowite lub częściowe zajęcie majątku dłużnika oraz powołanie zarządcy. Art. 16 stanowiący obok art. 17 Rozporządzenia, główny przepis dotyczący uznawania postępowań , poddany został wykładni przez Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej (C-341/04 – sprawa Eurofood IFSC Ltd.). Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej stwierdził (2), że wyrażona w art. 16 Rozporządzenia zasada pierwszeństwa oznacza konieczność uznawania przez sądy innych państw członkowskich postępowań wszczętych (pkt. 2), natomiast „orzeczenie o wszczęciu postępowania upadłościowego stanowi orzeczenie sądu państwa członkowskiego, do którego w związku z niewypłacalnością dłużnika wpłynął wniosek o wszczęcie postępowania określonego w załączniku A do tego rozporządzenia, jeżeli orzeczenie to skutkuje zajęciem majątku dłużnika oraz powołaniem zarządcy określonego w załączniku C do tego rozporządzenia. Zajęcie majątku oznacza utratę przez dłużnika prawa zarządu swoim majątkiem”. Tym samym w rozumieniu Rozporządzenia automatycznemu uznaniu podlega jedynie takie rozstrzygnięcie, które wywoła skutki jak wyżej, tj. zajęcie majątku dłużnika oraz powołanie zarządcy. Wobec tego jedynie pozytywne rozstrzygnięcie (postanowienie o ogłoszeniu upadłości) będzie podlegać uznaniu przez sądy innych państw członkowskich i z to chwilą wydania tych orzeczeń dochodzi do wszczęcia postępowania i automatycznego jego uznania na terenie całej unii.
Dalsze wątpliwości mogą się rodzić na gruncie art. 25 Rozporządzenia, który to przepis dotyczy uznania i wykonalności innych orzeczeń. Przepis ten stanowi, że Orzeczenia dotyczące prowadzenia i ukończenia postępowania upadłościowego wydane przez sąd, którego orzeczenie o wszczęciu postępowania podlega uznaniu na podstawie art. 16, jak również zatwierdzony przez taki sąd układ również podlegają uznaniu bez dalszych formalności. W naszej ocenie przepis ten stanowi konsekwentne rozszerzenie ogólnego art. 16 Rozporządzenia. Przepis ma w swej istocie umożliwić uznanie dalszych orzeczeń wydanych po wszczęciu postępowaniu (ogłoszeniu upadłości). Przypomnieć trzeba, że art. 16 Rozporządzenia dotyczył jedynie wszczęcia, natomiast aby procedura „międzypaństwowa” mogła przebiegać w sposób niezaburzony, konieczne było wprowadzenie zacytowanego powyżej art. 25 Rozporządzenia.
Ponadto, przepis ten mówi o orzeczeniach wydanych przez sąd, którego orzeczenie o wszczęciu postępowania podlega uznaniu, wobec czego oczywistym jest, że chodzi tu o orzeczenia wydane w toku postępowania upadłościowego. Konsekwentnie należy uznać, że również dalsza część tego przepisu art. 25, zgodnie z którym przepisy akapitu 1 dotyczą również orzeczeń wydawanych bezpośrednio na podstawie postępowania upadłościowego i blisko z nim związanych, również jeżeli orzeczenia te wydawane są przez inny sąd nie będzie dotyczyć postanowienia o oddaleniu, które w istocie stanowią rozstrzygnięcie odmawiające wszczęcia postępowania upadłościowego. Ogólna wykładnia skłania bowiem w kierunku uznania, że nie chodzi tutaj o objęcie uznaniem postanowień wydanych np. przed wszczętym postępowaniem, a co najwyżej o rozszerzenie skuteczności uznania chociażby na orzeczenia wydane w kwestiach wpadkowych przez inne sądy na skutek wniesionych w toku postępowania środków zaskarżenia, które w zależności od państwa mogą być rozpatrywane przez inny sąd, niż ten którego orzeczenie o wszczęciu było uznane na podstawie art. 16 Rozporządzenia.
Tym samym, w naszej ocenie Rozporządzenie nie odnosi się w żaden sposób do sytuacji, w których „odmówiono” wszczęcia postępowania upadłościowego (oddalono wniosek), a jedynie ma na celu uporządkowanie kwestii, który sąd korzysta z pierwszeństwa, a w dalszej konsekwencji które postępowanie uznać należy za główne, a które ewentualnie za wtórne (zob. art. 3 ust. 1-3 Rozporządzenia).
Upadłość w innym państwie członkowskim (jurysdykcja)
Kwestie związane z jurysdykcją sądów upadłościowych budzą znacznie mniej wątpliwości niż omówiona powyżej problematyka uznawania postępowań. Jak wynika z art. 3 Rozporządzenia Sądy Państwa Członkowskiego, na którego znajduje się główny ośrodek podstawowej działalności dłużnika, są właściwe dla wszczęcia postępowania upadłościowego. Co do możliwości ogłoszenia przez polskiego obywatela upadłości w innym państwie członkowskim wypowiedział się TSUE w wyroku z dnia 22 listopada 2012 roku (sygn. C-116/11), stwierdzając, że każda forma upadłości w jednym kraju członkowskim i jej skutki, powinny być uznawane przez sądy upadłościowe w innych krajach członkowskich.
O ile Rozporządzenie w odniesieniu do osób prawnych wprowadza domniemanie, zgodnie z którym główny ośrodek podstawowej działalności dłużnika stanowi siedziba określona w akcie założycielskim, o tyle w przypadku osób fizycznych kwestia ta podlegać będzie każdorazowo indywidualnej ocenie. Gdyby dłużnik, w stosunku do którego sąd polski oddalił wniosek o ogłoszenie upadłości zamierzał złożyć wniosek o ogłoszenie upadłości w innym państwie członkowskim, to będzie na nim ciążył ciężar udowodnienia, że jego ośrodek interesów życiowych mieści się w tym właśnie państwie. W odniesieniu do Wielkiej Brytanii, która to w ostatnich latach staje się częstym kierunkiem „turystyki upadłościowej”, wskazać można, że orzecznictwo tamtejszych sądów dopuszcza ogłoszenie „bankructwa” osoby, która miała tam główny ośrodek podstawowej działalności dłużnika przez co najmniej 6 miesięcy (termin zasugerowany w orzeczeniu w sprawie Re Eichler). Wykazanie głównego ośrodku podstawowej działalności dłużnika powinno jednak być staranne i zmierzać do udowodnienia, że dłużnik rzeczywiście w danym miejscu zarządza swoimi sprawami ekonomicznymi. Przyjmuje się, że chodzi tu o konieczność wykazania faktycznego zamieszkiwania w danym miejscu (udokumentowane np. za pomocą umowy najmu), ponoszenie opłat i regulowanie zobowiązań, płacenie podatków, posiadanie rachunku bankowego (istotny dowód na okoliczność ponoszenia wydatków i faktycznego zamieszkiwania), posiadanie numeru ubezpieczenia społecznego, wykonywanie pracy, otrzymywanie wynagrodzenia. Bez znaczenia dla głównego ośrodku podstawowej działalności dłużnika jest to, czy dłużnik przeniósł ośrodek swoich interesów życiowych do Wielkiej Brytanii z zamiarem skorzystania ze zliberalizowanych przepisów upadłościowych, jeżeli przeniesienie głównego ośrodku podstawowej działalności dłużnika nie ma charakteru pozornego. Dla skuteczności wniosku o orzeczenie upadłości obojętne jest również to, że wierzyciele mają swoją siedzibą w innym Państwie niż to, w którym znajduje się główny ośrodek podstawowej działalności dłużnika (Sheirson v Vlieland – Boddy). Na gruncie angielskiego orzecznictwa doszukać się można natomiast wyroków, w których sąd stwierdził, że okoliczność, że rodzina dłużnika zamieszkuje w innym państwie niż dłużnik, może świadczyć o pozorności przeniesienia głównego ośrodka podstawowej działalności dłużnika (sprawa H. Benka), przy czym zdaje się, że sytuacja ta dotyczy zasadniczo najbliżej rodziny dłużnika.
Skutki ogłoszenia upadłości w innym państwie członkowskim (na przykładzie Anglii)
Wysoka popularność Anglii w kwestii upadłości polskich dłużników, związana jest z przewidzianym w ich prawie automatycznym zakończeniem postępowania upadłościowego po upływie roku od dnia wydania orzeczenia (art. 279 Insolvency Act 1986). Po upływie tego okresu dłużnik staje się wolny od swoich niezrealizowanych zobowiązań jak i majątku (art. 281 Insolvency Act 1986). Odnośnie skutków takiego orzeczenia (angielskiego) w odniesieniu do polskich wierzycieli dłużnika, należy wskazać, że zgodnie z tym co opisane w części pierwszej niniejszego opracowania, orzeczenie sądu angielskiego podlegać będzie uznaniu w całej Unii Europejskiej, a więc – co do zasady – bez prawa podważania słuszności takiego rozstrzygnięcia przez sądy polskie. Na gruncie polskich przepisów – w naszej ocenie będziemy mieli do czynienia z powagą rzeczy osądzonej (z uwagi na wcześniejsze oddalenie wniosku) pod warunkiem, że postępowanie w Anglii obejmować będzie tych samych wierzycieli, co to, wobec którego sąd w Polsce oddalił wniosek o ogłoszenie upadłości. Jeżeli natomiast pozostaną inni wierzyciele, którzy nie brali udział w postępowaniu w Polsce i w Anglii lub tylko w Anglii, to nie można wykluczyć złożenia przez takiego wierzyciela równolegle z postępowaniem toczącym się w Anglii, wniosku o wszczęcie postępowania upadłościowego wtórnego w Polsce (na zasadach określonych w Rozporządzeniu). Wskazać należy bowiem, iż co do zasady postępowanie przed sądem angielskim będzie skuteczne w Polsce, natomiast równolegle z postępowaniem toczącym się w Anglii (postępowanie główne), wierzycielom w Polsce przysługuje prawo złożenia wniosku o wszczęcie postępowania wtórnego. Skutki takiego postępowania ma ograniczony zakres działania i odnosi skutek jedynie względem majątku dłużnika znajdującego się na terytorium Polski. Na marginesie należy wspomnieć, że postępowanie wtórne może zostać wszczęte, jeżeli dłużnik ma w rozumieniu Rozporządzenia – oddział na terenie Polski[1] lub wierzytelność powstała w związku z działalnością takiego oddziału.
Istotne (również potencjalne) skutki ogłoszenia upadłości:
- Wszczęcie postępowania upadłościowego przez sąd angielski skutkować będzie powiadomieniem znanych temu sądowi wierzycieli o toczącym się postępowaniu oraz o terminie zgłaszania wierzytelności (art. 40 Rozporządzenia);
- uprawnienie do zgłoszenia wierzytelności dotyczy nie tylko „zwykłych wierzycieli”, ale także organów podatkowych, zakładu ubezpieczeń społecznych (art. 39 Rozporządzenia i pkt 21 preambuły);
- Na wniosek powołanego w Anglii zarządu majątkiem upadłego należy ogłosić w każdym innym Państwie Członkowskim istotną treść orzeczenia o wszczęciu postępowania oraz, w razie potrzeby orzeczenia o powołaniu zarządcy, stosownie do przepisów danego Państwa dotyczących obwieszczeń (art. 21 rozporządzenia, pkt. 29 preambuły);
- Zarządca mając wiedzę np. wierzytelnościach powstałych w związku z działalnością zagranicznego oddziału (w rozumieniu Rozporządzenia) dłużnika może na podstawie art. 29 Rozporządzenia złożyć wniosek o wszczęcie postępowania wtórnego w Polsce;
- zarządca może złożyć wniosek o dokonanie wpisu o wszczęciu postępowania upadłościowego (głównego – np. w Anglii) do księgi wieczystej, rejestru handlowego oraz wszystkich innych rejestrów publicznych w pozostałych Państwach Członkowskich;
- wszczęcie postępowania upadłościowego nie narusza praw rzeczowych wierzycieli lub osób trzecich na materialnych lub niematerialnych, ruchomych lub nieruchomych składnikach majątku dłużnika – zarówno na określonych przedmiotach jak i na zbiorze nieokreślonych przedmiotów o zmiennym składzie – które w chwili wszczęcia postępowania znajdują się na terytorium innego Państwa Członkowskiego.
Na gruncie polskiego Prawa Upadłościowego trzeba dodać, że koresponduje ono treścią z Rozporządzenia i co do zasady polskie przepisy, realizując zasadę wzajemnego zaufania, przewidują ogólną regułę uznawania orzeczeń o wszczęciu zagranicznego postępowania upadłościowego, jeżeli to postępowanie nie dotyczy sprawy która należy do wyłącznej jurysdykcji sądów polskich, a uznanie nie jest sprzeczne z podstawowymi zasadami porządku prawnego (art. 392 Prawa Upadłościowego). Zgodnie z art. 382 Prawa Upadłościowego do wyłącznej jurysdykcji polskich sądów należą sprawy upadłościowe, jeżeli w Polsce znajduje się główny ośrodek podstawowej działalności dłużnika. Sądom polskim przysługuje również jurysdykcja, jeżeli dłużnik prowadzi w Polsce działalność gospodarczą albo ma miejsce zamieszkania lub siedzibę lub majątek, przy czym w razie przeniesienia głównego ośrodka podstawowej działalności dłużnika zdaje się, że fakt posiadania majątku w Polsce może uzasadniać co najwyżej wszczęcie wtórnego postępowania upadłościowego.
Opracowali: adw. Marcin Hołówka i apl. adw. Patrick Wilhelmsen
Foto dzięki uprzejmości: Stuart Miles / freedigitalphotos.net
[1]„ODDZIAŁ” oznacza każde miejsce wykonywania działalność, w którym dłużnik wykonuje działalność niemającą charakteru tymczasowego, przy wykorzystanie zasobów ludzkich i majątkowych.
